Het artikel in de Volkskrant van 18 juli over de minister van VWS die geen gehoor geeft aan een gerechtelijke uitspraak die hem dwingt een Wob-verzoek af te handelen, heeft veel stof doen opwaaien. Het ging bij dit Wob-verzoek over communicatie tussen ex-minister Hugo de Jonge en enkele hoge ambtenaren over de ‘Sywertdeal’. Een ogenschijnlijk overzichtelijk verzoek, de documenten waren immers al voor handen ten behoeve van een onderzoek van Deloitte. De Kamer zou nu al terug moeten komen van reces, mensen spraken van een ambtsmisdrijf.

Hoezeer het op z’n zachts gezegd merkwaardig is en onwenselijk dat een minister een uitspraak van een rechter niet opvolgt, is het geen bijzonderheid voor mensen die vaker een Wob-verzoek doen (die tegenwoordig Woo-verzoeken heten). Het gebeurt vaker dat bestuursorganen de volledige dwangsom die de rechter ze oplegt, veelal 15000 euro, betalen en nog niet overgaan tot de afhandeling van het verzoek waar het uiteindelijk allemaal om te doen is. Kwade opzet? Onwil? Onkunde? Een illustratie van de vermeende Rutte-doctrine? Het rijk heeft de schijn tegen zich en is daar zelf debet aan.

Toch is een enkele nuancering op zijn plek. Een verzoek om informatie is bewust een laagdrempelige handeling. De vraag volstaat om – al dan niet met een beroep op de Wob of Woo – te vragen om alle informatie over een bepaald onderwerp en de termijnen (inmiddels 4 weken met de mogelijkheid van een verlenging met nog eens 2 weken) nemen een aanvang. Het is geen nieuws dat ‘alle informatie’ ook daadwerkelijk alle vormen van gegevensdragers vallen. Te denken valt aan appjes, sms-jes, maar ook gewoon nog alle nota’s, memo’s en e-mails.

Een potentieel grote hoeveelheid aan data die verzameld moet worden. Daar doemt een eerste horde op. Want, zo bleek bij de behandeling van de Woo in de Tweede Kamer, de informatiehuishouding is niet op orde. Het is, zacht gezegd, een rommeltje zodat niet alles in het eigen documentbeheerssysteem met één ‘google’-actie is te verzamelen.

Is die horde genomen, dan volgt tweede horde: een verplichte beoordeling van de documenten. Want niet alle informatie mag of moet openbaar worden gemaakt. De privacy van betrokkenen, maar ook bedrijfsgevoelige informatie of opvattingen van betrokkenen kunnen bijvoorbeeld redenen zijn om informatie niet openbaar te maken voor een ieder. Is dat makkelijk? Nou nee. Misschien nog wel voor namen die met handige software onleesbaar kunnen worden gemaakt. Maar ook bij andere informatie kan de privacy in het geding zijn. En ook de andere redenen die in de wet staan om informatie niet te geven vragen een beoordeling van een mens (en het liefst een aantal personen). Bij honderden documenten zijn dus vele mensen betrokken.

Toch gaat de wet er – 4 plus 2 weken – vanuit dat dit, ongeacht het aantal documenten gewoon gebeurt en lukt. De rechter die constateert dat de termijn is overschreden bekijkt dan wat redelijk en haalbaar is en, steeds meer, betrekt daarbij ook de journalistieke belangen. In die zoektocht van de rechter komt een belangrijk aspect aan bod dat nog onderbelicht blijft. Want hoeveel ambtenaren acht de samenleving gerechtvaardigd om alle verzoeken om informatie af te handelen? Bedenk dat het hierbij dus gaat om alle soorten van verzoeken die soms ook wat minder relevant aanvoelen, bijvoorbeeld over de kosten die een gemeente maakt voor het kunnen geven van kerstpakketten aan de medewerkers. Een onderscheid naar nut of noodzaak van een verzoek mag niet worden gemaakt, eenieder is gelijk voor de Woo.

Dus, moet het beter? Ja. Kan het beter? Jazeker! Maar dat wordt, gezien de staat van de informatiehuishouding, zeker op korte termijn een lastige opgave. En bovendien dringt zich dus al snel de vraag op: hoeveel mag dit kosten en ten koste van welk budget gaat dit? Want gaat dit ten koste van de opvang van asielzoekers, de compensatie van de boeren of de afhandeling van de schade vanwege de aardbevingen in Groningen of het tijdig afhandelen van Kamervragen? In de zoektocht naar transparantie zijn we dus ook aanbeland in een verdelingsvraagstuk. En dat perspectief lijkt soms wat op de achtergrond te staan.

Het introductiedossier voor de nieuwe minister van BZK leidde al tot een tweetal columns (zie hier voor de eerste en hier voor de tweede) met de nodige kritiek. Eerst enige kritiek over de wat vreemde manier om met zo’n dossier eindelijk wat inzicht te geven voor de praktijk over wat wanneer lijkt te gaan gelden als het gaat om de actieve openbaarmakingsplichten van de Wet open overheid. Daarna wat kritiek over de onterechte stelling dat de Woo niet zo veel verandert ten opzichte van de Wob. In die laatste column ook het uitspreken van de hoop dat ambtelijk Den Haag zijn oor te luister legt als het gaat om het bedenken van oplossingen voor een groter maatschappelijk probleem. Hoe gaan we om met het spanningsveld tussen verzoeken om openbaarmaking van grote hoeveelheden documenten en de korte termijnen die de wetgever daarvoor – mede ingegeven door internationale regels – stelt.

Tijd voor een laatste punt van kritiek n.a.v. het introductiedossier. Een aspect dat al langer de wenkbrauwen doet fronzen. Want in meerdere interne Instructies voor het Rijk voor het afhandelen van Wob-verzoeken – en inmiddels in de nodige besluiten op Wob-verzoeken – is een niet te verdedigen lijn van beoordelen en niet verstrekken van concepten inmiddels een ingeburgerd mantra geworden.

Daarmee toont het Rijk zich geen goed verstaander van de wet (zowel de Wob als de Woo) en toepasser van de rechtspraak. Want met de stelling dat concepten gewoon niet openbaar worden gemaakt (p. 101) gaat het Rijk weer terug naar oude Wob-tijden toen dergelijke documenten nog buiten het bereik van de Wob vielen. Die lijn staat haaks op de gedachte dat niet relevant is wat de status is van een document. Ook de naam ervan of een stempel erop zijn niet van belang voor de beoordeling die een bestuursorgaan heeft te maken. De gedachte dat deze lijn steun vindt in de rechtspraak is onjuist.

Het Rijk toont zich geen goed verstaander van de Woo en evenmin een goed toepasser van de rechtspraak

Het gaat om de inhoud van het document, het algemene uitgangspunt van openbaarheid en de eventuele aanwezigheid van een belang dat beschermd wordt door een uitzondering (weigeringsgrond). Stellen dat concepten dus niet naar buiten worden gebracht is in strijd met de wet. Helemaal als we bedenken dat sinds ‘Ongekend Onrecht’ het uitgangspunt is dat persoonlijke beleidsopvattingen juist (geanonimiseerd) worden verstrekt. Dit uitgangspunt is wettelijk geregeld per 1 mei 2022 in de Woo door het amendement van Van der Molen (artikel 5.2, lid 3). Voeg hierbij de bijzonderheid van de Woo dat documenten van ouder dan 5 jaar eerder openbaar moeten worden gemaakt (artikel 5.3) en de stelling dat concepten sowieso niet worden verstrekt kan al geen stand houden. Deze aspecten laten ook nog maar eens zien dat er best wel het nodige verandert in vergelijking met de Wob.

Column op Binnenlands Bestuur